داستان یکی از اسرارآمیزترین عناصر زمین
در میان تمام عناصر جدول تناوبی، هیچ‌کدام به اندازه‌ی جیوه (Mercury) با افسانه، علم و خطر درهم‌تنیده نشده‌اند.
فلزی نقره‌ای‌رنگ که در دمای اتاق مایع است، روان و براق، اما به همان اندازه مرموز و کشنده.
در دوران باستان، کیمیاگران آن را «نفس خدایان» می‌نامیدند و تصور می‌کردند که جوهر زندگی است؛ در حالی که امروز می‌دانیم همین عنصر، یکی از آلاینده‌های خطرناک محیط زیست محسوب می‌شود.
اما چطور شد که انسان این فلز شگفت‌انگیز را شناخت؟
چرا از هزاران سال پیش تا امروز، از معابد مصری و کارگاه‌های کیمیاگران ایرانی گرفته تا آزمایشگاه‌های مدرن Lumex Instruments، جیوه همچنان موضوع مطالعه و وسوسه‌ی ذهن بشر است؟
در این مقاله، سفری خواهیم داشت از دل تاریخ تا فناوری امروز — از اسطوره تا علم.
ریشه‌ها و افسانه‌های جیوه در تاریخ
کشف جیوه به هزاران سال پیش برمی‌گردد. شواهد باستان‌شناسی نشان می‌دهد که مصریان باستان در حدود ۱۵۰۰ سال پیش از میلاد، از جیوه در مقبره‌ها و آیین‌های مذهبی استفاده می‌کردند. در آرامگاه‌های سلطنتی مصر، کوزه‌هایی پر از جیوه یافت شده که احتمالاً برای حفظ اجساد مومیایی‌شده به کار می‌رفته‌اند.
در چین باستان، امپراتور «چین شی هوانگ» (Qin Shi Huang) – همان که دیوار بزرگ چین را ساخت – معتقد بود نوشیدن اکسیر جاودانگی که حاوی جیوه است، او را فناناپذیر می‌کند. اما نتیجه، مرگ زودهنگام او بر اثر مسمومیت جیوه بود.
در ایران باستان نیز رد پای جیوه در متون کهن یافت می‌شود. در آثار کیمیاگران پارسی مانند «جابر بن حیان» و «زکریای رازی»، جیوه (که به آن «سیماب» می‌گفتند) ماده‌ای کلیدی در تلاش برای تبدیل فلزات به طلا بود. آن‌ها معتقد بودند سیماب جوهر حیات فلزات است و اگر بتوان آن را تصفیه و با گوگرد ترکیب کرد، فلزات به طلا تبدیل می‌شوند.
در روم باستان، جیوه از معدن «آلمادن» (Almadén) در اسپانیا استخراج می‌شد — قدیمی‌ترین معدن جیوه جهان که بیش از دو هزار سال فعالیت داشته است. جالب است بدانیم که کلمه‌ی انگلیسی Mercury از نام خدای پیام‌رسان رومیان، «مرکوریوس»، گرفته شده؛ خدایی که با سرعت و سیالیت شناخته می‌شد، درست مثل فلز جیوه.
از کیمیا تا علم — ورود جیوه به دنیای شیمی
تا قرن هفدهم، بیشتر دانش بشری درباره‌ی جیوه آمیخته با خرافات بود. اما با ظهور علم شیمی مدرن، ماهیت واقعی آن آشکار شد.
در قرن ۱۸ میلادی، آنتوان لاوازیه، پدر شیمی نوین، جیوه را به عنوان یک عنصر شیمیایی مستقل معرفی کرد.
جیوه با عدد اتمی ۸۰، فلزی سنگین و مایع در دمای اتاق است. یکی از ویژگی‌های عجیب آن این است که با بسیاری از فلزات مانند طلا، نقره و قلع ترکیب می‌شود و آلیاژی به نام آمالگام (Amalgam) می‌سازد. این خاصیت باعث شد از قرن‌ها پیش، در فرآیند استخراج طلا از سنگ معدن استفاده شود.
اما خطرات جیوه هم به مرور آشکار شدند. در قرن نوزدهم، کارگران کارخانه‌های کلاه‌سازی در اروپا که از جیوه برای نرم کردن نمد استفاده می‌کردند، دچار لرزش و مشکلات عصبی شدند — بیماری‌ای که بعدها به «Mad Hatter Syndrome» یا «سندرم کلاه‌دوز دیوانه» معروف شد.
در قرن بیستم، فاجعه‌ی «میناماتا» در ژاپن، نقطه‌ی عطفی در تاریخ آلودگی جیوه بود. کارخانه‌ای شیمیایی، پساب‌های حاوی متیل جیوه را به خلیج ریخت. این ترکیب وارد ماهی‌ها و سپس بدن مردم شد و باعث مرگ و ناهنجاری‌های شدید شد. از آن پس، جهان دریافت که پایش جیوه، فقط یک کار علمی نیست — یک مسئولیت انسانی است.
جیوه از دیدگاه علمی — ساختار، ترکیبات و چرخه‌ی زیستی
جیوه در جدول تناوبی در گروه فلزات واسطه قرار دارد و در طبیعت هم به‌صورت خالص و هم در ترکیبات معدنی یافت می‌شود. مهم‌ترین کانی آن سینابار (HgS) است که رنگ سرخ درخشانی دارد و از آن برای تولید رنگدانه «زرنیخ» و استخراج جیوه استفاده می‌شود.
ویژگی‌های فیزیکی و شیمیایی جیوه
حالت فیزیکی: مایع در دمای اتاق (نقطه ذوب: -38.8°C)
چگالی بالا: 13.5 g/cm³
رسانای خوب برق و گرما
تشکیل بخار سمی در دمای معمولی
انحلال‌پذیری اندک در آب، ولی ترکیب‌پذیری بالا با فلزات دیگر
چرخه‌ی زیستی جیوه در طبیعت
جیوه از طریق فعالیت‌های آتشفشانی، فرسایش سنگ‌ها و فعالیت‌های انسانی وارد جو می‌شود. سپس به زمین یا آب بازمی‌گردد و توسط باکتری‌ها به متیل جیوه (CH₃Hg⁺) تبدیل می‌شود. این ترکیب بسیار سمی است و در بافت ماهی‌ها تجمع می‌یابد.
در نتیجه، انسان‌ها با مصرف غذاهای دریایی آلوده، در معرض آن قرار می‌گیرند.
چرخه‌ی جیوه جهانی است؛ یعنی حتی اگر یک کشور آن را کنترل کند، آلودگی از کشورهای دیگر می‌تواند منتقل شود.
چگونه جیوه را شناسایی و اندازه‌گیری می‌کنند؟
شاید از خود بپرسید، انسان چطور توانست چنین عنصر فراری و خطرناکی را شناسایی و اندازه‌گیری کند؟
داستان روش‌های آنالیز جیوه، خود بخش جالبی از تاریخ علم است.
دوران کلاسیک: روش‌های رنگ‌سنجی و رسوبی
در قرن ۱۹ میلادی، شیمیدانان برای شناسایی جیوه از واکنش‌های رنگی استفاده می‌کردند. مثلاً با افزودن سولفید به محلول جیوه، رسوب قرمز رنگ HgS تشکیل می‌شد. این روش‌ها ساده ولی ناکافی بودند.
دوران مدرن: جذب اتمی (AAS) و اسپکترومتری
در دهه ۱۹۵۰، روش Atomic Absorption Spectrometry (AAS) به‌عنوان استاندارد طلایی برای اندازه‌گیری فلزات سنگین معرفی شد. در این روش، بخار جیوه با نور در طول موج خاص (۲۵۳.۷ نانومتر) برهم‌کنش می‌کند و از میزان جذب نور، مقدار آن تعیین می‌شود.
بعدها روش Cold Vapor AAS (CVAAS) برای جیوه توسعه یافت، زیرا این عنصر در دمای اتاق تبخیر می‌شود.
روش‌های پیشرفته‌تر
در دهه‌های اخیر، روش‌های حساس‌تری مانند ICP-MS (Inductively Coupled Plasma Mass Spectrometry) و
AFS (Atomic Fluorescence Spectrometry) معرفی شدند. این روش‌ها قادرند مقادیر بسیار اندک جیوه (در حد نانوگرم) را شناسایی کنند، اما هزینه‌ی بالا و نیاز به آماده‌سازی نمونه، استفاده‌ی آن‌ها را محدود کرده است.
نقطه‌ی تحول: فناوری Lumex Instruments
شرکت Lumex Instruments با تلفیق فناوری CVAAS و طراحی مهندسی مدرن، دستگاه‌هایی عرضه کرد که بدون نیاز به آماده‌سازی نمونه، می‌توانند جیوه را در هوا، گاز، آب، خاک و سوخت‌ها اندازه‌گیری کنند.
این همان تحولی است که پایش جیوه را از آزمایشگاه به میدان (On-site) برده است.
Lumex Instruments و نقش آن در پایش مدرن جیوه
شرکت Lumex Instruments بیش از ۳۰ سال است که در زمینه‌ی فناوری‌های تحلیلی فعالیت دارد.
محصولات این شرکت در بیش از ۹۰ کشور دنیا مورد استفاده قرار می‌گیرند و در ایران نیز توسط آرتین آزما مهر نمایندگی می‌شوند.
فناوری Lumex چگونه کار می‌کند؟
فناوری به‌کاررفته در دستگاه‌های Lumex بر پایه روشی پیشرفته برای اندازه‌گیری دقیق جیوه طراحی شده است. این فناوری با استفاده از فرآیندی سریع و ایمن، امکان شناسایی و سنجش میزان جیوه در انواع نمونه‌ها را بدون نیاز به مواد شیمیایی خطرناک فراهم می‌کند.
Lumex RA-915M – تحلیل جیوه در میدان
مدل RA-915M یک دستگاه قابل‌حمل است که برای اندازه‌گیری مستقیم جیوه در هوا، گاز یا محیط‌های صنعتی طراحی شده است.
این دستگاه می‌تواند در چند ثانیه میزان جیوه را با دقت بالا مشخص کند.
ویژگی‌های کلیدی RA-915M:
اندازه‌گیری آنی (Real-time)
بدون نیاز به آماده‌سازی نمونه
محدوده‌ی تشخیص از نانوگرم تا میلی‌گرم
قابلیت اتصال به کامپیوتر و مانیتورینگ مستمر
مقاوم در برابر شرایط محیطی سخت
مناسب برای صنایع نفت، گاز، پتروشیمی و پایش محیط زیست
در بسیاری از کشورها، RA-915M در پروژه‌های پایش هوای محیطی و خطوط گاز طبیعی استفاده می‌شود.
Lumex RA-915Lab – دقت آزمایشگاهی برای تحقیق و کنترل کیفیت
مدل RA-915Lab نسخه‌ی آزمایشگاهی فناوری Lumex است که برای تحلیل دقیق‌تر نمونه‌های جامد و مایع طراحی شده است.
این دستگاه با انطباق کامل با استانداردهای EPA 7473 و ISO 17852، قادر است مقدار جیوه را در نمونه‌های آب، خاک، سوخت و مواد نفتی اندازه‌گیری کند.
مزایا:
حد تشخیص پایین‌تر از ۰.۵ نانوگرم بر میلی‌لیتر
نرم‌افزار تحلیل داده پیشرفته
طراحی ارگونومیک و رابط کاربری آسان
قابلیت کالیبراسیون دقیق
پایداری بلندمدت در نتایج
RA-915Lab ابزاری ایده‌آل برای آزمایشگاه‌های دانشگاهی، مراکز تحقیقاتی و سازمان‌های پایش محیط زیست است.
نقش آرتین آزما مهر در توسعه‌ی فناوری پایش جیوه در ایران
شرکت آرتین آزما مهر به‌عنوان نماینده رسمی Lumex Instruments در ایران، نقش کلیدی در معرفی و پشتیبانی از این فناوری‌ها دارد.
این شرکت با ارائه‌ی مشاوره تخصصی، نصب و راه‌اندازی، آموزش کاربران و خدمات پس از فروش، کمک می‌کند تا صنایع و سازمان‌ها در ایران بتوانند پایش جیوه را با استانداردهای جهانی انجام دهند.
آرتین آزما مهر تاکنون در پروژه‌های متعدد در حوزه‌های نفت و گاز، محیط زیست، دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی همکاری داشته و به‌عنوان یکی از شرکت‌های پیشرو در حوزه‌ی تجهیزات آنالیز عناصر سنگین شناخته می‌شود.
آینده‌ی پایش جیوه – از فناوری تا مسئولیت اجتماعی
پایش جیوه فقط یک مسئله‌ی فنی نیست؛ یک مسئولیت انسانی و زیست‌محیطی است.
با رشد صنایع انرژی و تولید، انتشار جیوه در جو و آب‌ها افزایش یافته و کنترل آن برای حفظ سلامت انسان و محیط زیست ضروری است.
سازمان‌های بین‌المللی مانند UNEP و WHO تأکید دارند که فناوری‌های پایش دقیق باید در تمام کشورها در دسترس باشد.
در این میان، فناوری‌هایی مانند Lumex RA-915M و RA-915Lab نقش کلیدی در آینده‌ی نظارت محیط زیستی دارند — فناوری‌هایی که امروز در اختیار صنایع ایرانی قرار گرفته‌اند.
جمع‌بندی
جیوه، فلزی است که از افسانه‌های باستانی تا آزمایشگاه‌های مدرن، همراه بشر بوده است.
از «سیماب» جابر بن حیان تا دستگاه‌های پیشرفته‌ی Lumex، انسان همواره تلاش کرده است این عنصر را بشناسد، مهار کند و از آسیب‌های آن در امان بماند.
امروز، با پیشرفت علم و فناوری، دیگر پایش جیوه فقط برای دانشمندان نیست؛ بلکه برای هر صنعت، هر آزمایشگاه و هر جامعه‌ای که به سلامت انسان و محیط زیست اهمیت می‌دهد، حیاتی است.
و در این مسیر، آرتین آزما مهر به‌عنوان نماینده رسمی Lumex Instruments، آماده است تا با دانش، تجربه و تجهیزات به‌روز، در کنار صنعت و علم ایران بایستد.
📞 برای مشاوره و خرید دستگاه‌های Lumex تماس بگیرید
اگر در حوزه‌های نفت، گاز، پتروشیمی، محیط زیست یا تحقیقاتی فعالیت دارید و به دنبال راهکاری دقیق، سریع و مطمئن برای پایش جیوه هستید،
اکنون بهترین زمان برای اقدام است.
کارشناسان ما در آرتین آزما مهر آماده‌اند تا شما را در انتخاب و خرید دستگاه‌های RA-915M و RA-915Lab راهنمایی کنند.
منابع علمی و استانداردها
World Health Organization (WHO): Guidelines for Mercury Exposure (2023)
U.S. Environmental Protection Agency (EPA): Method 7473 – Mercury in Solids and Solutions
ISO 17852: Water quality — Determination of mercury — Method using atomic absorption spectrometry
ASTM D6350: Standard Test Method for Determination of Mercury in Natural Gas
United Nations Environment Programme (UNEP): Minamata Convention on Mercury (2013)
