زندگی‌نامه گئورگی کنستانتینوویچ بورسکوف
تجربه نیم قرن توسعه صنعت کاتالیست در فدراسیون روسیه تا تاسیس الماس کاتالیست ایرانیان
گئورگی کنستانتینوویچ بورسکوف در ۷ آوریل ۱۹۰۷ در شهر اومسک (روسیه) در خانواده‌ای نظامی و فرهیخته به دنیا آمد. پدربزرگ او، میخائیل ماتویویچ بورسکوف، ژنرال ارتش روسیه بود و از نخستین افرادی به شمار می‌رفت که دانش الکترونیک را در فناوری های نظامی و ساخت مین استفاده کرد و فرمولی برای محاسبه بارهای انفجاری ارائه داد که با اندکی اصلاحات، تا امروز نیز کاربرد دارد. پدرش، کنستانتین میخائیلوویچ بورسکوف، از خاندان اشرافی قدیمی روسیه بود و به عنوان یکی از نخستین خلبانان نظامی روسیه در «گردان بالون‌سازی شرق سیبری» خدمت می‌کرد. مادرش، ایدا پتروونا بورسکووا-پاتون (با نام خانوادگی اصلی دومبران، ۱۸۷۸–۱۹۵۶)، از خانواده‌ای روشنفکر و اهل آموزش بود و به چند زبان مسلط و در موسیقی نیز تبحر داشت.
کودکی بورسکوف در اودسا سپری شد، جایی که خانواده به دلیل خدمت پدر نقل مکان کرده بودند. در سال ۱۹۱۶ والدینش از یکدیگر جدا شدند و مادرش با نیکلای الکساندرویچ پاتون، سرهنگ ارتش روسیه و مهندس نظامی ازدواج کرد. چنین محیطی تأثیر عمیقی بر شکل‌گیری شخصیت علمی بورسکوف گذاشت؛ از همان کودکی شیفته علوم فنی، به‌ویژه شیمی بود.
او تحصیلات خود را در دبیرستان فنی اودسا (مدرسه صنعتی سابق) به پایان رساند و در سال ۱۹۲۴ فارغ‌التحصیل شد. چهار سال بعد، از مؤسسه شیمی اودسا در رشته «فرایندهای شیمیایی پایه» فارغ‌التحصیل شد. در همان‌جا بود که جهت‌گیری علمی او به سمت کاتالیست ها شکل گرفت.
به دلیل استعداد درخشان، بورسکوف پس از فارغ‌التحصیلی به عنوان پژوهشگر در آزمایشگاه کاتالیست مؤسسه شیمی-رادیولوژی اودسا مشغول به کار شد. استاد و راهنمای او، پروفسور ای. ی. آدادوروف، از چهره‌های برجسته در زمینه طراحی کاتالیست‌ها بود. بورسکوف به سرعت در کار پژوهش پیشرفت کرد و تنها در سال نخست، شش مقاله مشترک با استاد خود در مجله صنایع شیمیایی منتشر نمود. در همان دوران، دیدگاه علمی شخصی خود درباره ماهیت شیمیایی پدیده کاتالیز را شکل داد.
در سال ۱۹۳۲ ریاست آزمایشگاه کاتالیست مؤسسه اودسا را برعهده گرفت و تا سال ۱۹۳۷ در آن سمت باقی ماند. به‌طور هم‌زمان، بدون آنکه هنوز مدرک علمی دکترا داشته باشد، ریاست دانشکده فرایندها و تجهیزات فناوری شیمیایی را نیز بر عهده گرفت.
در آن زمان یکی از مهم‌ترین مسائل صنعت شیمی شوروی، که برای اهداف صنعتی‌سازی کشور بسیج شده بود، تولید اسید سولفوریک بود. در این صنعت از کاتالیست‌های گران‌قیمت پلاتینی استفاده می‌شد که مقاومت کمی در برابر ترکیبات گوگرد داشتند. بورسکوف با تمرکز بر این مسئله، در پی یافتن جایگزین‌هایی ارزان‌تر و پایدارتر برآمد و سرانجام استفاده از وانادیوم را پیشنهاد کرد. بر پایه این فلز، دو نوع کاتالیست جدید — باریم-آلومو-وانادیوم و باریم-قلع-وانادیوم — را توسعه داد.
در همان سال ۱۹۳۲، نخستین کاتالیست وانادیومی در مجتمع شیمیایی کنستانتینوف به بهره‌برداری رسید و بازده تولید اسید سولفوریک را به‌طور چشمگیری افزایش داد. در سال ۱۹۳۷، بدون دفاع از رساله، به پاس خدمات علمی‌اش، درجه کاندیدای علوم شیمی (معادل دکتری تخصصی) به او اعطا شد.
پس از آن، آزمایشگاه او به مسکو منتقل شد: ابتدا در مؤسسه تحقیقات کودها و آفت‌کش‌ها (۱۹۳۷–۱۹۴۶) و سپس در مؤسسه فیزیکوشیمیایی ل. ی. کارپوف (۱۹۴۶–۱۹۵۹). هم‌زمان، بورسکوف رئیس دانشکده جداسازی و کاربرد ایزوتوپ‌ها در مؤسسه فناوری شیمیایی مندلئیف شد. در سال ۱۹۴۶، بر پایه پژوهش‌های خود، رساله دکترای خویش با عنوان «نظریه کاتالیست در تولید اسید سولفوریک» را دفاع کرد و عنوان پروفسور گرفت. اثر مشهور او کاتالیست در تولید اسید سولفوریک» در سال ۱۹۵۴ منتشر شد.
در دهه ۱۹۵۰، نظریه علمی ویژه‌ای از کاتالیست ها را تدوین کرد که در سال ۱۹۵۳ در همایش سراسری کاتالیست ناهمگن با عنوان «مکانیسم عملکرد کاتالیست‌های جامد» ارائه داد. او ثابت کرد که فعالیت ویژه کاتالیستی مواد با ترکیب و ساختار مشابه، مستقل از روش تهیه، تقریباً ثابت است — قاعده‌ای که بعدها به نام «قانون بورسکوف» شناخته شد.
با آغاز توسعه علمی سیبری، بورسکوف از نخستین حامیان ایده ایجاد مراکز علمی در شرق روسیه بود. او بنیان‌گذار و نخستین رئیس مؤسسه پژوهشی کاتالیست آکادمی علوم شوروی در نووسیبیرسک شد و تا زمان مرگ خود (۱۹۸۴) در این سمت باقی ماند. در دوره مدیریت او، پژوهش‌های گسترده‌ای در زمینه کاتالیست ناهمگن، پلیمریزاسیون، و تصفیه گازها انجام گرفت و کاتالیست‌های صنعتی مهمی همچون کاتالیست مولیبدنی (۱۹۷۹) توسعه یافتند.
بورسکوف از ۲۸ مارس ۱۹۵۸ عضو وابسته آکادمی علوم شوروی و از ۱ ژوئیه ۱۹۶۶ به عنوان آکادمیسین تمام وقت در بخش شیمی فیزیکی و فناوری مواد غیرآلی انتخاب شد. او تا واپسین روزهای عمر خود، در ۱۲ اوت ۱۹۸۴، به کار علمی ادامه داد و در گورستان جنوبی (چرابوزینسکی) نووسیبیرسک به خاک سپرده شد.
نقش گئورگی کنستانتینوویچ بورسکوف در تاریخچه شرکت SKTB که بعدها با نام تجاری آنتارکس شهرت یافت (دفتر فنی و طراحی ویژه کاتالیست‌ها) نقشی بنیادین، راهبردی و الهام‌بخش بوده است؛ تا جایی که می‌توان گفت بدون بینش علمی و مدیریتی او، شکل‌گیری چنین نهادی در پیوند میان علم و صنعت در شوروی ممکن نبود.
او نه‌تنها بنیان‌گذار مؤسسه پژوهشی کاتالیست در نووسیبیرسک بود، بلکه با رویکردی آینده‌نگر، سنگ‌بنای شبکه‌ای از سازمان‌های طراحی و توسعه صنعتی را بنا نهاد که SKTB مهم‌ترین آن‌ها بود. حضور و نقش او را می‌توان در سه محور اصلی بررسی و در پیوند با تاریخچه شرکت تبیین کرد:
۱. بنیان‌گذاری و ابتکار عمل (۱۹۶۷–۱۹۷۵)
بورسکوف از نخستین افرادی بود که به‌طور عملی به دنبال تحقق ایده‌ای بود که آکادمیسین م. آ. لاورنتیف، رئیس بخش سیبری آکادمی علوم، با عنوان «کمربند پیاده‌سازی علم در صنعت» مطرح کرده بود. هدف این ایده، کوتاه‌کردن فاصله میان پژوهش‌های علمی و تولید صنعتی بود — مسئله‌ای که در دهه ۱۹۶۰ یکی از چالش‌های اساسی اقتصاد برنامه‌ریزی‌شده شوروی محسوب می‌شد.
بورسکوف این ایده را در حوزه تخصصی خود، یعنی کاتالیست عملی کرد. او با درک اهمیت تجاری و صنعتی این علم، پیشنهاد ایجاد یک دفتر طراحی ویژه برای توسعه و مهندسی فناوری‌های کاتالیستی را داد که مستقیماً زیر نظر مؤسسه پژوهشی کاتالیست فعالیت کند.
در سال ۱۹۶۷، او در جلسات برنامه‌ریزی آکادمگورودوک سیبری بر ضرورت ایجاد یک سازمان تحت کنترل مستقیم مؤسسه کاتالیست تأکید کرد تا — به تعبیر خودش — «پیوند ژنتیکی میان علم و صنعت» برقرار شود.
در نتیجه، در ماه مه ۱۹۷۰ با حمایت وزارت صنایع شیمیایی شوروی و بر پایه پیشنهاد بورسکوف، دفتر فنی و طراحی ویژه کاتالیست‌ها SKTB تأسیس شد. در واقع، این نهاد به عنوان «دست راست مؤسسه پژوهشی کاتالیست» طراحی شد تا نتایج تحقیقات علمی را به سرعت به مقیاس صنعتی و صادراتی منتقل کند.
بورسکوف در زمان تأسیس SKTB ، مدیر مؤسسه پژوهشی کاتالیست در بخش سیبری آکادمی علوم بود و از همان ابتدا هدایت علمی SKTB را بر عهده داشت. در نظام مدیریتی دوگانه (علمی–صنعتی) آن زمان، مؤسسه پژهشی کاتالیست نقش علمی و وزارت صنایع شیمیایی نقش اجرایی را ایفا می‌کرد، الگویی که خود بورسکوف طراحی کرده بود.
۲. رهبری علمی و توسعه فنی (دهه‌های ۱۹۷۰–۱۹۸۰)
در دوران رهبری او بر مؤسسه پژوهشی کاتالیست، همکاری تنگاتنگی میان این مؤسسه و SKTB برقرار شد. این همکاری، زیربنای تولید کاتالیست‌های رقابتی در سطح جهانی شد و در دهه ۱۹۸۰، SKTB را به سازمان مرجع وزارت صنایع شیمیایی شوروی در زمینه طراحی و تولید کاتالیست‌ها تبدیل کرد.
بورسکوف نه‌تنها از نوآوری‌های مهندسی و فرآیندی در SKTB حمایت می‌کرد، بلکه در هدایت پروژه‌های کلیدی نیز شخصاً نقش داشت. یکی از مهم‌ترین نمونه‌ها، توسعه فرآیند معکوس (Reverse Process) در اواسط دهه ۱۹۷۰ بود. روشی نوآورانه در طراحی واکنش‌های کاتالیزوری نامتعارف که تحت رهبری مستقیم او در مؤسسه پژوهشی کاتالیست شکل گرفت و پایه‌ای نظری برای بسیاری از فناوری‌های نوین پالایشگاهی شد.
در همین دوره، مؤسسه تحت رهبری او در زمینه کاتالیست‌های اسید سولفوریک، فرآیندهای اکسیداسیون و تصفیه گازها پیشگام بود. بسیاری از فناوری‌هایی که بعداً در خطوط تولید SKTB به کار رفتند، نتیجه مستقیم پژوهش‌های تیم‌های او در نووسیبیرسک بودند.
به گفته همکارانش، بورسکوف در جلسات بازدید از SKTB همواره می‌گفت:
«به شما حسادت می‌کنم، زیرا در نقطه‌ای کار می‌کنید که علم مستقیماً به تولید زنده تبدیل می‌شود.»
او محیطی خلق کرد که در آن دانشمندان و مهندسان صنعتی برای نخستین بار در یک ساختار مشترک کار کردند، ساختاری که بعداً الگوی سازمانی بسیاری از دفاتر طراحی ویژه شوروی شد.
۳. میراث انسانی و سازمانی
نقش بورسکوف فقط به تأسیس سازمان محدود نشد؛ او به‌طور فعال از تشکیل تیم‌های جوان متخصص در SKTB حمایت می‌کرد، آن‌ها را به پژوهش‌های صنعتی سوق می‌داد و فلسفه‌ای از کار علمی متعهدانه و کاربردی را ترویج کرد.
در خاطرات یکی از کارکنان قدیمی آمده است:
«وقتی بورسکوف برای نخستین‌بار به دیدار ما در SKTB آمد، گفت اگر دوباره می‌توانستم زندگی را از نو شروع کنم، دوست داشتم در چنین سازمانی کار کنم.»
چنین نگرشی الهام‌بخش نسل‌هایی از دانشمندان شد و به فرهنگ کاری SKTB شکل داد؛ فرهنگی که تا امروز بر پایه تلفیق دانش و عمل، وفاداری به دقت علمی، و مأموریت ملی در خودکفایی فناورانه استوار است.
۴. ادامه میراث او در ساختار مدرن شرکت SKTB
پس از درگذشت او در سال ۱۹۸۴، مؤسسه پژوهشی کاتالیست نام او را به بر خود گرفت و به موسسه پژوهشی بورسکوف تبدیل شد. این مؤسسه و شرکت SKTB همچنان رابطه‌ای تنگاتنگ دارند و به‌نوعی دو بازوی علمی و صنعتی یک مکتب واحد محسوب می‌شوند.
در دوران معاصر، ویتالی والنتینوویچ خان، مدیرعامل کنونی SKTB، در سخنرانی‌های خود بارها به میراث فکری بورسکوف اشاره کرده و تأکید کرده است که فلسفه اصلی شرکت یعنی تبدیل علم به محصول صنعتی با ارزش افزوده جهانی همچنان از آموزه‌های بورسکوف الهام می‌گیرد.
5- نقش ویتالی والنتینویچ خان در توسعه شرکت SKTB و تبدیل آن به یکی از پیشروان تولید کاتالیست در جهان
در ادامه مسیر تاریخی شرکت، دوره نوسازی و جهانی سازی SKTB با پیوستن ویتالی والنتینویچ خان در سال ۲۰۱۱ آغاز شد. نقطه عطفی که این شرکت را از مرحله رکود و بدهی، به مرحله رشد جهانی و نوآوری فناورانه رساند. ویتالی خان، که پیش‌تر تجربه قابل‌توجهی در مدیریت صنعتی و سرمایه‌گذاری فناورانه داشت، با تکیه بر دانش فنی، انضباط مالی و نگرش بلندمدت، موفق شد یک بنگاه دولتی در آستانه ورشکستگی را به یکی از تولیدکنندگان پیشرو کاتالیست در روسیه و صادرکننده نمونه ملی تبدیل کند. در همان سال‌های نخست، او با خرید و ادغام کارخانه «پرومکاتالیست ریازان»، ظرفیت تولید و تنوع محصولات شرکت را چند برابر کرد و زیرساختی مدرن برای تولید انبوه و توسعه پایدار بنا نهاد.
6- تاسیس شرکت الماس کاتالیست ایرانیان
در مسیر پنجاه‌ساله تحول و نوآوری شرکت SKTB ، روند جهانی شدن و گسترش صادرات نقش تعیین‌کننده‌ای در ورود این شرکت به مرحله جدیدی از توسعه بین‌المللی ایفا کرد. از اواسط دهه ۲۰۱۰، با رشد حضور در بازارهای خاورمیانه، دامنه فعالیت‌های شرکت از مرزهای روسیه فراتر رفت و به ایجاد شبکه‌ای از همکاری‌های فناورانه با شرکای خارجی منجر شد.
در همین راستا، از سال ۲۰۱۸، همکاری رسمی این مجموعه تحت نام تجاری «آنتارکس» با شرکت ایرانی «آرتین آزما مهر» آغاز شد. نخستین ثمره این همکاری، پروژه تأمین و پیاده‌سازی کامل کاتالیست واحد ایزومریزاسیون پالایشگاه شیراز بود. پروژه‌ای که نه‌تنها شامل تأمین کاتالیست، بلکه طراحی فرآیند و ارائه لایسنس مهندسی کامل واحد ایزومریزاسیون نیز می‌شد. این موفقیت، نمونه‌ای برجسته از انتقال فناوری روسی به بستر صنعتی ایران و تلفیق دانش فنی دو کشور بود.
موفقیت پروژه شیراز، نقطه عطفی در روابط فنی و صنعتی دو طرف شد و زمینه را برای شکل‌گیری یک همکاری راهبردی میان آنتارکس (SKTB) آرتین آزما مهر و صنعت‌آفرین ماهان فراهم کرد. نتیجه این مشارکت، تأسیس شرکت «الماس کاتالیست ایرانیان» بود. شرکتی که مأموریت آن، بهره‌گیری از تکنولوژی جهانی روسیه در کنار توان مهندسی و ظرفیت صنعتی ایران برای توسعه خدمات فنی– مهندسی، بومی‌سازی دانش فنی و ارائه لایسنس‌های فرآیندی در حوزه پالایش و پتروشیمی است.
بدین ترتیب، روند جهانی‌شدن SKTB که از نیم‌قرن تلاش علمی و صنعتی آغاز شد، در قالب تأسیس الماس کاتالیست ایرانیان به نقطه اوج خود رسید. نمادی از دیپلماسی فناوری، انتقال واقعی دانش و شکل‌گیری پیوندی پایدار میان دو ملت در مسیر بومی‌سازی فناوری‌های پیشرفته کاتالیستی و پالایشی.
